Daga SANI AHMAD GIWA a Abuja
Jaridar News Point Nigeria ta samu damar haɗuwa da Lisu a sirrance, yayin da ta ce wasu na ƙoƙarin hana ta magana da ‘yan jarida.
Lisu na ɗaya daga cikin ‘yan mata 276 da aka sace daga makarantar sakandare ta ‘yan mata a garin Chibok shekaru goma da suka wuce – satar da ta girgiza duniya kuma ta haifar da zangar-zangar neman a dawo da ‘yan matan mai taken: #BringBackOurGirls, wanda har ya haɗa da uwargidan tsohon Shugaban Ƙasar Amurka, Michelle Obama.
Sama da 180 ne dai suka kuɓuto ko kuma aka sake su, ciki har da Lisu, wadda ta haifi ‘ya’ya biyu a lokacin da take riƙe a hannun mayaƙan ƙungiyar Boko Haram masu tsattsauran ra’ayi, da ke zaune a wata maɓoya a dajin Sambisa.
Bayan ta kuɓuta, Lisu – wacce ba sunanta na gaskiya ba kenan – an sanyata cikin shirin gwamnati na gyaran hali, kafin a sanyata cikin rukunin tare da sauran waɗanda suka tsere.
“Na yi nadamar dawowa,” inji ta.
Ba ainihin saƙon da hukumomin gwamnati ke son su fito ba kenan
Gwamnatin Jihar Borno ta musanta cewa ta taƙaita ‘yancin faɗin albarkacin baki na tsoffin waɗanda ake tsare da su.
Lisu tana jin zafin yadda ake ƙyamarta fiye da yadda ta rayu a da.
“Wani lokaci ina kuka idan na tuna. Ina tambayar kaina: ‘Me ya sa har na bar Sambisa na dawo gida, sai na zo na fuskanci irin wannan wulaƙanci, ana zagina kusan kullum?’ Ban tavɓa fuskantar irin wannan abun ba a lokacin da nake Sambisa.”
Lisu ta ce da kyar take rayuwa ƙarƙashin kulawar gwamnatin jiha; kayan abinci na yau da kullum kamar abinci da sabulu bai wadatarta, duk wani motsinta ana sa ido sosai a kai kuma ana cin zarafinta daga ma’aikatan da ke tsaronsu.
“Suna yi mana tsawa a kodayaushe, ba na jin daɗi sosai,” inji ta.
“Na samu ‘yanci a sansanin ‘yan Boko Haram fiye da yadda nake samu a nan.”
Wannan wani hali ne da gwamnatin jihar Borno ta ce ba ta gane ba. A cikin wata sanarwa da ta raba wa manema labarai, ta ce babu wani takunkumin hana zirga-zirgar ‘yan matan da ke kula da su sai dai akwai batutuwan da suka shafi lafiyarsu.
Hukumomin ƙasar sun ce suna kuma samar da isasshen abinci mai gina jiki ga waɗanda aka yi garkuwa da su da ‘ya’yansu.
Ko da yake abubuwan da suka yi gudun hijira ko aka ‘yantar da su sun bambanta, kuma dukkansu suna cikin matakai daban-daban na gyare-gyare, jigon da alƙawuran da aka yi musu shekaru da yawa ya taso daga waɗanda muka zanta da su.
A shekarar 2016, Amina Ali ta zama ta farko a cikin ‘yan matan Chibok da suka tsere tun bayan da aka yi garkuwa da su.
Ita ma ba ta gamsu da yadda ake yi musu ba.
Lokaci na ƙarshe da ta ga harabar makarantar tana cin wuta a gabanta a daren 14 ga Afrilu, 2014.
“Kai, har yanzu wannan makaranta tana nan,” ta faɗa cikin ruwan sanyi, tana kallon sabbin gine-ginen da aka gyara masu launin madara. “Bayan duk abin da ya faru da mu, har yanzu tana nan.”
“Mun kasance muna zama a ƙarƙashin bishiya,” inji ta, yayin da ta nuna wata bishiya mai tsayi da ke kusurwar wani gini.
Ta kalleta tana ci gaba da lura da duk canje-canjen da aka yi Amina Ciyawa ta yi girma, fale-falen da ke kan hanyar tafiya sababbi ne. Babbar ƙofa mai launin tsatsa an cireta kuma ɗakunan kwanan ɗalibai babu saura. Lokacin da aka sake gina filin, an sake buɗe makarantar a matsayin ta je-ka-ka-dawo a 2021.
Yayin da sauye-sauyen kwaskwarima a makarantar na da matuƙar muhimmanci, a wajen ƙofofin ba a samu canji a Chibok ba.
Hanyoyin da ba su da kyau suna cike da shingayen binciken ababen hawa kuma akwai tarin sojoji a garin.
Hanyar sadarwar wayar hannu babu kyau, wani ƙarfen kamfanin sadarwa yana kwance a gefensa kusa da titin, mai yiwuwa mayaƙan ne suka ragargazasu, in ji wani abokin aikinsu.
Amina ta shafe shekaru biyu ana garkuwa da ita a Sambisa.
Kamar yawancin waɗanda aka kama, an tilasta mata “aure” mai kuma ta musulunta.
Akwai tsarin rayuwa na yau da kullum a cikin daji; girki, share-share, koyan Al-ƙur’ani, amma Amina ba ta daina fatan wata rana za ta kuɓuta ba.
“Na yi tunani ko da na yi shekaru 10 (a matsayin wadda ake garkuwa da ita), wata rana zan tsere,” inji ta.
Sai da ta shafe makonni tana cin tafiya a cikin ƙunƙurmin daji mai tsananin zafi, abinci kaɗan da jaririnta ɗan wata biyu goye a bayanta, amma ta gudu.
Amma sama da ‘yan mata 90 ba a gansu ba. Ƙawarta Helen Nglada na ɗaya daga cikinsu.
Amina da Helen abokan karatun juna ne. Dukansu mawaƙa ne a ƙungiyar cocin da Helen ta ke jagoranta.
Bayan sace mutanen biyu zuwa dajin Sambisa, inda suka shafe tsawon lokaci tare.
Tattaunawar ƙarshe da Amina ta yi da Helen ita ce batun Chibok da kuma yadda suke fatan komawa can.
Ɓacin ran da Helen ta ci gaba da yi, ya kunno kai a fuskokin iyayenta, Saratu da Ibrahim, waɗanda ke zaune a kusa da makarantar.
Mahaifiyarta ta riƙe hotuna biyu na Helen da ‘yar uwarta tana kallo.
‘Yan matan suna sanye da kayan da suka dace, gyale da kuma nuna damuwarta.
Amina ta ce: “Ina fata na dawo da ƙawata, don mu yi farin cikin da ita.”
Saratu na faman danne zuciyarta.
“Duk lokacin da kuka zo gida na gan ku, hankalina yana komawa ga ‘yata,” inji Amina. Ta faɗa cike da ƙwalla a idanuwanta, Amina ta ɗora hannu a kafaɗarta don ta’aziyya.
“Ina son gwamnan jiharmu ya yi wani abu ya ceci ‘ya’yanmu,” Ibrahim ya ce cikin sanyayyar zuciya.
“Ya kamata ya ƙara yin ƙoƙari don ceto sauran yaran.”
Gudun da Amina ta yi a shekarar 2016 ta kasance tare da nuna farin ciki da walwala.
Bayan da sojoji suka yi mata jawabai, ta gana da jami’an gwamnati ciki har da Shugaban Ƙasa Muhammadu Buhari na lokacin, inda ta ce al’amuran rayuwarta za su canja da kyau.
“[Shugaban ya ce] zai kula da mu ya tura mu makaranta har ma da yaranmu,” inji Amina.
“Saboda ba laifinmu ba ne mu samu kanmu a cikin wannan yanayin da yaran ma, ba su san komai ba. Ba su da laifi. Don haka zai kula da su.”
Rayuwar a yau ba ta yi kama da abin da aka alƙawarta ba.
A yanzu Amina tana zaune a Yola, kusan awanni biyar daga Chibok a mota, kuma tana da wani ƙaramin ɗaki da take zama da ’yarta. Banɗaki ɗaya suke amfani da shi tare da wata mƙkwabciyarta kuma tana girki da itace a waje.
Amina, ɗalibar jami’a a yanzu, tana karɓar Naira 20,000 duk wata don hidimar yau da kullum amma ba komai don karatun ’yarta, duk da alƙawuran da gwamnati ta yi. Ta biya kanta wannan lissafin da ɗan kuɗin da take samu ta noma.
“Yana da wahala a gare ni in iya kula da ‘yata,” inji ta. “Me zan iya yi? Dole ne in yi shi saboda ba ni da kowa.”
Amina tana daidaita tarbiyyar ’yarta yayin da take karatu a Jami’ar Amurka ta Nijeriya (AUN), wata makaranta mai zaman kanta.
AUN ne kawai zaɓin da aka bai wa Amina da sauran ‘yan matan Chibok su koma karatu, amma da yawa daga cikinsu sun yi ta faman ci gaba da karatu, wasu kuma sun daina karatun.
“Ba mu zaɓi AUN ba saboda mun san ƙa’idojin makarantar yana da wahala a gare mu, mu mun fito ne daga marasa galihu,” inji ta.
“Tsohon minista ya ce mu zo wannan makarantar.”
’Yan matan sun ce da sun fi son samun ‘yancin cin gashin kansu wajen zaɓar inda za su yi karatu kuma suna tunanin ko wasu daga cikin kuɗaɗen gwamnati da aka kashe wajen biyan maƙudan kuɗaɗen da AUN ke kashewa zai fi kyau a kashe wajen tallafa musu kaitsaye.
Amina ta halarci AUN tun 2017, amma ba ta kammala karatun ba. Ɗaya ne kawai daga cikin waɗanda aka kama ta kammala karatu.
Ministar harkokin mata ta Nijeriya, Uju Kennedy-Ohanenye, ta ce gwamnati na biyan AUN kusan dala 350,000 duk shekara ga ‘yan matan Chibok da kuma karatunsu a cikin shekaru shida da suka gabata. Shiri ne da ta ce za a duba.
“Bana biyan kowa irin wannan kuɗi. Ko da sun saka a kasafi kuɗi, ba zan saki kuɗin ba,” inji ta.
“Ya kamata a yi la’akari da ’yan matan da farko. Makaranta na da muhimmanci, da farko. Amma ba ka zuwa makaranta da wofi.”
Rakiya Gali wata ‘yar Chibok ce – ta tsere daga hannun Boko Haram a shekarar 2017.
Ta kasance ɗaliba a AUN a taqƙaice, amma saboda rashin lafiya ta fita daga makarantar.
Rakiya ta ce ba ta samun tallafin kuɗi kuma kamar yadda Amina ke biyan kuɗin karatun ɗanta da kuɗin noma, duk da alƙawuran da gwamnati ta yi mata.
“Gwamnati ta yi mana rashin adalci,” inji ta cikin wata murya da ba ta so. “Sun san mun shiga (dajin Sambisa) muka dawo da yara. Idan ba za su iya taimakonmu ba, to wa zai taimake mu?”
Iyayen Rakiya
Baya ga matsalar kuɗi, Rakiya na rayuwa cikin tsoro, domin har yanzu ana kai hare-hare a garinsu da ‘yan Boko Haram.
Ta ce ‘yan bindiga sun ƙona makarantar ɗanta kwanan nan.
“Duk lokacin da na ji wani sauti, ina tsammanin harbin bindiga ne,” inji ta.
Rakiya tana matuƙar son ci gaba da rayuwarta kuma ta samar wa da ɗanta ingantaccen ilimi, amma rashin tallafi yana sa abubuwa su gagara.
Don haka ta yi imanin cewa ‘yan matan Chibok da suka ci gaba da yin garkuwa da su za su zauna tare da Boko Haram idan sun ga yadda ita da waɗanda suka tsere ke zaune a wajen sansanin.
“Lokacin da [‘yan matan] suka dawo za su zo tare da mu a cikin wannan yanayin,” in ji ta.
“Zan iya cewa gwara mu zauna (dajin Sambisa) da yaron kuma uban zai ba da tallafi, maimakon mu fuskanci wannan matsala.”
Sharuɗɗan da ta bayyana sun yi nisa da na ɗaya daga cikin waɗanda suka yi garkuwa da su a baya.
Muhammad Alli, wanda tsohon ɗan Boko Haram ne wanda ke da hannu a sace-sacen Chibok, yanzu haka yana zaune a Maiduguri tare da iyalansa – ciki har da yara takwas.
Ya kasance yana cikin ƙungiyar tsagerun tsawon shekaru 13 kuma ya kai matsayin kwamanda, har ma ya auri ɗaya daga cikin ‘yan matan Chibok da ƙarfin tsiya.
“A lokacin da na aure su, ban ji cewa na yi laifi ba,” inji shi.
“Amma lokacin da na yanke shawarar miqa wuya, na fara fahimtar yadda za su ji cewa an tilasta musu yin waɗannan abubuwan.”
Muhammad
Kamar dubunnan mayaƙan, an yi wa Muhammad afuwa tare da kammala shirin gyaran hali na gwamnatin jihar.
Yana da gona, amma kuma yana aiki tare da sojoji don taimakawa wajen ceto ‘yan matan da aka sace.
A bara yana cikin ƙungiyar da ta ceto wasu daga cikin mutanen da ya taimaka wajen yin garkuwa da su.
“Sun kasance cikin mummunan yanayi lokacin da muka same su,” inji shi. “Na yi kuka da ganinsu.”
Shirin yin afuwa dai ba ya rasa nasaba da cece-kuce, inda wasu ke cewa ya kamata tsofaffin masu fafutuka irin su Mohammad su yi zaman gidan yari kuma a tuhume su da laifuka masu yawa.
“Abin da zan iya faɗa game da hakan shi ne istigfari,” inji Muhammad.
“Na yi nadama, ina neman hanyoyin da zan kashe wutar da muka kunna, kuma ina yin haka ne da mutanen da na miƙa wuya tare da su. Muna yin iya ƙoƙarinmu don raunana illolin ‘yan tawaye.”
Sai dai ana ci gaba da tada ƙayar bayan, kuma garkuwa da mutane domin neman kuɗin fansa ya zama ruwan dare a Nijeriya.
Yayin da ake bayar da wannan rahoto an yi garkuwa da mutane uku daban-daban a Arewa maso gabashin Nijeriya, ɗaya daga cikin waɗannan hare-haren da aka kai a wata makaranta kuma shi ne irinsa mafi girma tun shekara ta 2021.
Muhammad ya ce “nasarar” da aka samu a sace ‘yan matan Chibok ya ƙarfafa irin waɗannan hare-hare.
“Mun fahimci cewa satar ta girgiza ɗaukacin ƙasar da kuma Afirka baki ɗaya,” inji shi.
“Kuma babban burin Boko Haram ga [shugaban ƙungiyar] Abubakar Shekau shi ne tabbatar da cewa ayyukanmu sun ja hankali.
“Ya kuma samu kuɗi daga wasu daga cikin waɗannan ayyuka, waɗanda suka taimaka wajen biyan kuɗin sufuri da abinci, kuma shi ya sa suka ci gaba da yin garkuwa da su.”
Manyan tambayoyi na ci gaba da kasancewa a kusa da sojojin Nijeriya da kuma yadda za su iya magance tashe-tashen hankula da aka kwashe sama da shekaru goma ana yi da dubban ɗaruruwan mutane, musamman yadda rashin tsaro ke yaxuwa a wasu sassan ƙasar.
Janar Christopher Gwabin Musa, babban hafsan tsaron Nijeriya, ya amince da “gagarumin ƙalubalen” da sojoji ke fuskanta, inda ya kira yanayin rashin tsaro da ake fama da shi a ƙasar a matsayin “raguwa”, amma yana da qwarin guiwar cewa lamarin ya fara sauyawa.
Dangane da ‘yan matan Chibok 91 da har yanzu ake tsare da su, Janar Musa ya ce sojoji ba su yi ƙasa a gwiwa ba wajen ganin an ceto su.
Duk da gamsuwarta da halin da take ciki, ita ma Amina ba ta cire rai ba.
Tana fatan zama ‘yar jarida wata rana, ta zama muryar waɗanda aka yi garkuwa da su, ta zama jagora.
Ta kuma yi fatan ‘yarta ta gama karatunta kuma ta samu makoma mai kyau.
Tana fatan wata rana za a ‘yantar da abokan karatunta.
“Abin da kawai nake buƙata gwamnati ta yi shi ne ta sako wasu ‘yan uwana mata da har yanzu ake tsare da su. Ina da wannan fatan,” inji ta.
“Saboda idan suna raye (Ina fatan) za su dawo wata rana.”